سرمایه اجتماعی

سرمایه اجتماعی، جان فیلد، مترجمان: دکتر غلامرضا غفاری، حسین رمضانی
چاپ اول 1386، انتشارات کویر، 263 صفحه

سرمایه اجتماعی از مباحث جدید در حوزه علوم اجتماعی خصوصا مباحث توسعه است.از اندیشمندانی که در این باره دست به قلم برده اند می توان از فوکویاما، بوردیو، و پاتنام یاد کرد.اما پیشتر از این نیز، اندیشمندان کلاسیک علوم اجتماعی از جمله مارکس، تونیس ، وبر ، دورکیم و دوتوکویل ، درباره سرمایه اجتماعی در قالب مفاهیمی مانند طبقه در خود و طبقه برای خود(مارکس) ، گمین شافت و گزل شافت(تونیس)، اقتدار و کاریزما( وبر)..  

برگرفته از انسانشناسی و فرهنگ

سرمایه  اجتماعی از مباحث جدید در حوزه علوم اجتماعی خصوصا مباحث توسعه است.از اندیشمندانی که در این باره دست به قلم برده اند می توان از فوکویاما، بوردیو، و پاتنام یاد کرد.اما پیشتر از این نیز، اندیشمندان کلاسیک علوم اجتماعی از جمله مارکس، تونیس ، وبر ، دورکیم و دوتوکویل ، درباره سرمایه اجتماعی در قالب مفاهیمی مانند طبقه در خود و طبقه برای خود(مارکس) ، گمین شافت و گزل شافت (تونیس)، اقتدار و کاریزما( وبر) ، گذار از همبستگی مکانیکی به همبستگی ارگانیکی(دورکیم)، چسب اجتماعی  حاصل از انجمن های داوطلبانه(دوتوکویل) سخن گفته اند. اما آنها هیچکدام از مفهوم سرمایه اجتماعی استفاده نکردند.
در این کتاب، جان فیلد، ایده محوری نظریه سرمایه اجتماعی را در واژه " ربط "  خلاصه می کند.او چنین می نویسد:« اعضای جامعه با برقراری تماس با یکدیگر و پایدار ساختن آنها قادر به همکاری با یکدیگر می شوند و به این طرق چیزهایی را کسب می کنند که به تنهایی قادر به کسب آنها نمی باشند و ...:(فیلد،1386:ص 7).این مفهوم نه تنها در علوم اجتماعی بلکه در سیاست ، اقتصاد و حتی در تاریخ، فمینیسم، آموزش و پرورش و سیاست شهری کاربرد یافته است.
این کتاب در میان متفکرانی که به نظریه سرمایه اجتماعی پرداخته اند، تنها به بررسی نظرات سه تن از بزرگان  این نظریه، یعنی بوردیو، کلمن و پاتنام       می پردازد که در این میان رابرت پاتنام کسی است که سبب شد اصطلاح سرمایه اجتماعی مردمی شده و از حالت انتزاعی بیرون آید.
جان فیلد علاقه به مفهوم سرمایه اجتماعی را در چهار دلیل زیر خلاصه می کند. ابتدا اینکه این مفهوم مخالفتی علیه فردگرایی افراطی سیاستگذاران( و رای دهندگان) دوران ریگان و تاچر می باشد. دوم اینکه توجه به این مفهوم، به تغییرات اخیر در روابط اجتماعی افراد بشری برمی گردد، یعنی رسمی شدن روابط بین فردی، از بین رفتن مرزهای میان حوزه خصوصی و عمومی و ...
سوما اینکه تحولات در علوم اجتماعی به سطح خرد و روابط میان فردی توجه بیشتری می کند و لذا این توجه سبب فزون گیری توجه به مفهوم سرمایه اجتماعی است.رابطه میان سرمایه اجتماعی و اقتصاد به عنوان آخرین دلیل،  قابل ذکر است.
در اقتصاد در دهه 1960 مفهوم سرمایه انسانی توسط شولتز و بکر، به عنوان ابزاری در دست اقتصاددانان جهت اندازه گیری ارزش مهارتهای کارگران مطرح شد که « ارزش اقتصاد را با افراد، بنگاه ها و ویژگیهای وسیع تری چون مهارت، دانش و سلامت نشان می دهد»( همان،ص 19).
شولتز می گوید که سرمایه اجتماعی جایگزین مفهوم سرمایه انسانی است که بر جمع تاکید دارد در حالیکه سرمایه انسانی بر فرد تاکید دارد. عده ای نظریه سرمایه اجتماعی را نشانگر استفاده اقتصاددانان از علوم اجتماعی می دانند و عده ای ( از جمله خود جان فیلد) آن را تلاش جامعه شناسانان در استفاده از مفاهیم اقتصادی می دانند.
کاری که جان فیلد در فصل نخست کتاب انجام می دهد، همانطور که پیشتر ذکر شد معرفی نظریات سه تن از نظریه پردازان اخیر از دهه 1980 به بعد یعنی پیربوردیو، جیمز کلمن و رابرت پاتنام است.
بوردیو و سرمایه اجتماعی
بوردیو در سالهای 1970 و 1980 به بررسی مفهوم سرمایه اجتماعی پرداخت، اما این قسمت از کارش در مقایسه با دیگر مفاهیمش از جمله نظریه کنش، منش(عادت واره)، سبک زندگی و تمایز کمتر مورد توجه واقع شد.بوردیو در جایی که از مبارزه در یک میدان سخن می گوید در میان چهار دسته از سرمایه ها به سرمایه اجتماعی می پردازد.او می گوید که افراد در میدان به ارائه و تبادل سرمایه هایشان یعنی سرمایه اقتصادی، سرمایه فرهنگی و سرمایه اجتماعی می پردازند.سرمایه اقتصادی شامل دارایی ها و املاک و ثروت فرد است.سرمایه فرهنگی شامل تحصیلات و مهارت ها و دانش فرد است و سرمایه اجتماعی را شبکه روابط    می داند. او شاخص های تجربی برای هر سه این سرمایه ها برمی شمرد. پول را شاخص تجربی سرمایه اقتصادی، عضویت در کلوپ گلف برای سرمایه اجتماعی و اشرافیت خانوادگی و گواهینامه تحصیلی( و تعداد بسیار دیگری شاخص) و ... را شاخص های تجربی سرمایه فرهنگی می داند. که انسانها به اعتقاد او با توجه میزان سرمایه هایشان و با استراتژی های خاصی جهت دستیابی به اهدافشان، در میدان عرصه اجتماع به بازی می پردازند.

جیمز کلمن و سرمایه اجتماعی:
«بطور کلی، کلمن به دنبال توسعه یک علم اجتماعی بین رشته ای بود که بتواند مبتنی بر اقتصاد و جامعه شناسی باشد»(همان،ص39) که در این راه بسیار از گری بکر و نظریه منطقی او بهره برد. وجه مشترک  نظریه انتخاب منطقی با اقتصاد کلاسیک در این نکته بود که هر دو بر این عقیده اند که «تمام رفتارها از تلاش افراد برای تعقیب سود شان» سرچشمه می گیرد. نظریه انتخاب منطقی، نظریه ای فردگرایانه است که فرض را براین می گیرد که هر فرد به دنبال سود خویش ، به افراد دیگر و سرنوشت شان ،  اهمیتی نمی دهد .جیمز کلمن با استفاده از سرمایه اجتماعی ، توانست همکاری افراد با هم در چنین جامعه ای را توضیح دهد. کلمن سرمایه اجتماعی را هم برای کسب اعتبار ، هم برای رشد شناختی و تکامل خودشناسی مفید می داند.
کلمن معتقد است که سرمایه اجتماعی و انسانی دو« پدیده مرتبط با هم اما مستقل ازهمند» و وجه تفاوت سرمایه اجتماعی از سرمایه انسانی را در این مسئله  می داند که سرمایه اجتماعی نمونه یک کالای عمومی است که برای تمام افراد واقع در یک ساختار مفید است اما سرمایه انسانی، کالایی خصوصی است که هم مالکیت و هم سودش مختص به فرد است.لذا سرمایه اجتماعی نیازمند همکاری افراد است حتی اگر آنها سود شخصی خویش را دنبال می کنند.
تفاوت کلمن با بوردیو در مورد سرمایه اجتماعی را می توان در دو مورد خلاصه کرد: کلمن سرمایه اجتماعی را در مورد تمام کنشگران مرفه و غیرمرفه ، بررسی می کند اما بوردیو آن را تنها در اختیار افراد مرفه میِ داند. دیگر اینکه کلمن خوشبین بوده و سرمایه اجتماعی را مفید می داند اما بوردیو آن را برای افراد محروم، مضر می داند و.  شباهت های این دو نظریه پرداز را می توان چنین خلاصه کرد:
1-    سرمایه اجتماعی را در موفقیت آموزشی موثر می دانند
2- تعاملات اجتماعی را شکلی از مبادله می دانند
3-     به دلایل خارج از حوزه محاسبه عقلانی توجهی ندارند
4-    به «اعتماد بنیادی» بی توجهند.

رابرت پاتنام و سرمایه اجتماعی:
پاتنام « پس از انتشار مطالعه برجسته خود تحت عنوان «بولینگ تنها«(2000) ، تبدیل به شناخته شده ترین چهره سرمایه اجتماعی گردید. از مطالعات مهم پاتنام، مطالعه وی درباره حکومت منطقه ای در ایتالیا است( متاثر از کار دوتوکویل) که در این مطالعه پاتنام چنین نتیجه گیری می کند که « عملکرد نهادی به نسبت موفق مناطق شمالی به دلیل روابط دوجانبه بین حکومت و جامعه مدنی است.او ریشه های این رفتار مدنی ر فایده مند را در فعالیت های اصناف اولیه قرون وسطی در دولت-شهرهای بزرگ مستقل و خودگردان شمال می دانست و در عوض، او بر این باور بود که ریشه های شکاف بین دولت و جامعه مدنی در جنوب در دوره حکومت نورمن ها نهفته است که این دوره فرهنگ شک و ترس متقابل را ایجاد نمود و این ویژگی بارها سد اصلاحات و نوزایی نهادی شده است»(همان،ص 53).
پاتنام در کارهای خود این پیغام را می دهد که سرمایه اجتماعی در آمریکا در حال ازبین رفتن است  که در این میان چهار عامل مشغله زیاد، پراکنده نشینی، سرگرمی های خانگی خصوصا تلویزیون و تغییر نسلی را برمی شمارد که در این میان دو مورد اخیر را مهمترین عوامل تغییر نسلی می داند. او می گوید کسانی که زیاد به تماشای تلویزیون می پردازند « از زندگی مدنی بیرون افتاده اند» زیرا زمان کمتری در اختیار دارند که با دوستانشان و خانواده شان بگذرانند.و در توضیح تغییر نسلی می گوید که نسل 1920 به دلیل« تحولات جهانی بزرگ نیمه قرن» یعنی جنگ و بازسازی، ارزشها  و رفتارها ی مربوط به تعاون تشویق   می شدند.اما نسلهای بعد از این ارزشها به دور بودند. 
پاتنام سرمایه اجتماعی را  در شاخص های  بهزیستی مانند آموزش وپرورش، بهداشت، اقتصاد و ... موثر می داند.
جان فیلد در فصل دوم تاثیر سرمایه اجتماعی را بر آموزش و پرورش، رشد اقتصاد، بهداشت و جرم بررسی می کند« یافته های بخش اعظمی از تحقیقات  را نی توان اینچنین خلاصه کرد که عملکرد سرمایه اجتماعی عموما همان چیزی است که نظریه پردازان ابراز نموده اند: به بیانی ساده افرادی که قادر به استفاده از حمایت دیگران هستند، سالم تر از افرادی هستند که قادر به انجام این کار نیستند.همچنین این افراد شادتر و ثروتمندتر هستند، فرزندانشان دارای عملکرد بهتری در مدرسه بوده و اجتماعاتشان دارای رفتارهای ضد اجتماعی کمتری است»(همان، 76).
کلمن در بررسی رابطه سرمایه اجتماعی و آموزش و پرورش نشان داد که هرچند فرزندان خانواده های دارای سرمایه فرهنگی و اقتصادی بالا، سرمایه انسانی بالایی خواهند داشت، اما استثنائا تی را هم نشان داد. ( بوردیو نیز رابطه آموزش و پرورش و سرمایه اجتماعی را بررسی کرده بود اما شهرت کلمن در این زمینه بیشتر از اوست).
کلمن مهاجرت و تحرک جغرافیایی را عواملی مخرب برای سرمایه اجتماعی    می داند که در اینجا محققین یکی از نقدهای خود را بر او وارد می کنند و آن این است که « عملکرد جوانان مهاجر در مدرسه، با درنظر گرفتن شرایط اقتصادی و اجتماعی خانواده هایشان، عموما بیش از حد انتظار است» (استانتون سالازار و دورن بوش به نقل از فیلد ، 1386.ص 10).از دیگر انتقادات وارده بر کلمن این است  که او شاغل بودن مادران را عاملی در کاهش سرمایه اجتماعی خانواده برای فرزندانشان می داند در حالیکه تحقیقات دیگر نشان داد که « استخدام زودهنگام مادران تاثیرات منفی کمی  بر عملکرد فرزندان دارد»(همان، ص 81).
در میان بوردیو، کلمن و پاتنام، در زمینه بررسی رابطه اقتصاد و سرمایه اجتماعی، کارهای پاتنام معروفیت بیشتری دارد. پاتنام می گوید« عملکرد اقتصادی در جوامع کاملا بهم پیوسته بهتر از جوامعی با اتصالات ضعیف است»  ( پاتنام به نقل از فیلد ، 1386،ص 84).و مطالعات زیادی را به عنوان شاهد می آورد .تا رابطه سرمایه اجتماعی و یافتن کار را نشان دهد. در مورد بررسی رابطه سلامت و سرمایه اجتماعی، ایده  آن  به دورکیم و بررسی پدیده خودکشی او بازمی گردد. پاتنام نیز در مطالعاتش رابطه شاخص های بهداشت و شاخص سرمایه اجتماعی را نشان داد.که پاتنام چهار دلیل را برای این امر برشمرده است: 

1-    شبکه های اجتماعی بوسیله ایجاد مساعدت مالی، سبب کاهش اضطراب  می شوند.
2-    شبکه های اجتماعی هنجارهای بهداشت را می توانند تقویت کنند.
3-    شبکه های اجتماعی می توانند در استفاده از خدمات درمانی، اعمال نفوذ کنند.
4-    روابط اجتماعی میان افراد شبکه های اجتماعی می تواند سبب تقویت سیستم ایمنی بدن شود. 

البته سرمایه اجتماعی به تنهایی تاثیرگذار نیست بلکه در ترکیب با عوامل دیگر مهم است.
نهایتا در فصل دوم کتاب بر اساس مطالعات انجام شده، رابطه جرم و سرمایه اجتماعی بررسی شده است که در اینجا نیز پاتنام از کسانی است که می گوید سطح جرم با افزایش میزان سرمایه اجتماعی، کاهش خواهد یافت.و همچنین   « در کار مفصلی که اخیرا درباره ماهیت رابطه بین سرمایه اجتماعی و گرایش به اطاعت از قانون انجام شده است، شاخص های شفافی به چشم      می خورد.اخیرا تحقیقی در آمریکای شمالی انجام شده است که به نقش بازدارنده شبکه های قدرتمند اشاره می کند. به نظر می رسد که در محله هایی که بیشتر افراد یکدیگر را به خوبی نمی شناسند و نظارت بر گروه های همسالان در پایین ترین سطح خود قرار  دارد و تعهد مدنی ( از جمله تعهد به اجرای قانون) ضعیف است جرم افزایش می یابد( سازمان همکاری و توسعه اقتصادی به نقل از ،1386 ص 101). در اینجا نیز صحبت از آن می شود که سرمایه اجتماعی تنها عامل موثر بر میزان وقوع جرم نیست بلکه عوامل مهم دیگری از جمله نابرابری مادی، بسیار مهم است. 

فصل سوم کتاب به وجوه منفی سرمایه اجتماعی اختصاص دارد و آن را از دو جنبه بررسی می کند. یکی تاثیر سرمایه اجتماعی در تقویت نابرابری( زیرا فواید سرمایه اجتماعی به شکل نابرابر توزیع شده است، و افراد دارای اتصالات بیشتر از مزایای آن بیشتر بهره می گیرند)  و دیگری نقش سرمایه اجتماعی در حمایت از رفتارهای ضد اجتماعی است (مانند همبستگی اجتماعی میان گروه های مخرب،حال چه این مخرب بودن ویژگی و هدف آگاهانه آنها باشد و چه محصول جانبی و ناخواسته آنها). درمیان متفکرین، برای مثال پاتنام می گوید که سرمایه اجتماعی بی ضرر است و تنها مقداری هزینه دارد، فوکویاما سرمایه اجتماعی را خیر عمومی هم برای اقتصاد و هم برای کل جامعه می داند و  تنها بعد ها از اثرات منفی آن یاد می کند. پاتنام نه تنها از اثرات منفی سرمایه اجتماعی بلکه از اثرات منفی سرمایه فیزیکی و همچنین سرمایه انسانی  یاد می کند و به ترتیب  اسلحه و  شکنجه را مثال می زند. که البته احتمال اثرات منفی تولید شده توسط سرمایه اجتماعی را بیش از سرمایه فیزیکی و انسانی برآورد می کند.« اعتماد نقش مهمی را در مفهوم فوکویاما از سرمایه اجتماعی بازی می کند و او نتایج منفی سرمایه اجتماعی را با استفاده از ایده «شعاع محور اعتماد» تشریح می نماید، هرچه شعاع اعتماد محدود به اعضای خود گروه باشد، احتمال بروز اثرات منفی بیشتر می شود(فوکویاما به نقل از فیلد، 1386ص 123). بوردیو و کلمن نیز درباره وجوه منفی سرمایه اجتماعی مطلع بوده اند اما در کل همه آنها به اندازه کافی به این وجوه منفی نپرداخته اند.
 

موضوع فصل چهارم، سرمایه اجتماعی در جهان پست مدرن است. در این فصل جان فیلد تغییرات در سرمایه اجتماعی را بررسی کرده و به دنبال پاسخ این پرسش است که آیا سرمایه اجتماعی در دوران اخیر نزول کرده و یا انواع جدیدی از سرمایه اجتماعی ظهور کرده است.
پاتنام جزو آن عده ای است که معتقد بود در دوران مدرن سرمایه اجتماعی در جامعه آمریکا در حال کاهش است و شاهد او بر این ادعا کاهش شاخص های پیوستن افراد به « انجمن های داوطلبی، میزان اعتماد بین افراد، نرخ رای دادن و سطوح معاشرت پذیری» بود(فیلد، 1386ص 158) که تلویزیون را مقصر اصلی می دانست که البته ادعای او از طرف تنی چند، از جمله پاملا پاکستون مورد نقد قرار گرفته است. در کنار این یکی از پدیده های دوران مدرن برقراری ارتباط از طریق اینترنت است که می تواند بر سرمایه اجتماعی تاثیرگذار باشد. که البته بوردیو و کلمن به این قضیه توجهی نکردند و در میان این سه تن، تنها پاتنام بود که فصلی از کتابش به نام «بولینگ تنها» را به آن اختصاص  داد.اما پاتنام   می اندیشید  ارتباطات پدید آمده از طریق اینترنت سطحی هستند. فوکویاما از دیگر نظریه پردازان حوزه سرمایه اجتماعی و پست مدرنیسم، اینترنت را دشمن سرمایه اجتماعی می داند. از طرف دیگر برخی مطالعات، نتایج دیگری را نشان داده اند.از جمله مطالعه جاناتان جرشانی که به این نتیجه می رسد که استفاده بیشتر از اینترنت منجر به تماشای کمتر تلویزیون، مراقبت کمتر شخصی و نیز گذاشتن زمان کمتر برای ملاقات افراد دیگر است اما در عوض سبب افزایش معاشرت پذیری می شود. جان فیلد در فصل پنجم یعنی فصل انتهایی کتاب خویش به درسهای عملی برای سیاستگذاری در زمینه سرمایه اجتماعی می پردازد. او در این فصل ابتدا به این مسئله می پردازد که چرا برای توسعه سرمایه اجتماعی باید سرمایه گذاری کرد. سپس از چالش اندازه گیری سرمایه اجتماعی سخن می گوید  و سپس به سیاست های عملی جهت توسعه سرمایه اجتماعی پرداخته و در نهایت تلاش می کند به این سوال پاسخ دهد که « آیا حکومت ها می توانند سرمایه اجتماعی ایجاد کنند؟»( همان ص 221) و سپس کتاب خویش را با نتیجه گیری خود به پایان برده و در صفحه پایانی کتاب چنین می نویسد:«عادت و همنوایی ، چه در روابط نزدیک، چه در شبکه های وسیع تر دوستان و آشنایان و چه در اتصالاتمان در محل کار، راهنما های ضعیفی برای آینده در اختیار ما قرار  می دهند. در واقع، تکیه به عادت ممکن است نه تنها بدون فایده بلکه مضر هم باشد. این مسئله ممکن است باعث ناامیدی فردی شود که باور دارد به وی احترام نمی گذاریم. اگر این باعث ایجاد مشکل شود، این مشکل جزو مشکلات مورد نظر افرادی که از نزول اجتماع متأسّف هستند نمی باشند. بلکه اینها مشکلات مذاکره در یک زندگی بازاندیشانه است که تمام افراد اطراف شما کاری مشابه انجام می دهند و مختصات مشخصی برای فراهم آوردن مبنایی برای یافتن راه در این مه وجود ندارد. شاید یک برنامه ملی سواد اجتماعی باید نه فقط برای کودکان مدرسه ای، بلکه همچنین و حتی قبل از آن، برای بزرگسالان وجود داشته باشد.